Kaychawqa riqiyanki llapan qichwa ruraykunatam, mikuykunata, ashmakunata, hachakunata, qurakunata imaykapis kikintsikpa musyaynintsikkunatam.

ASHNUWAN ATUQ

ASHNUWAN ATUQ
(Willakuy)



Huk markachawshi, huk awkis ashnu wataraallaq, tsaytanash  atuq  waskanta suwapaq, waataqninna, ashnun waskanta uqraptin maqaq, pampachaw mana qiwa kaqchaw wataraatsiq.
Tsaynash ashnuqa ninaq: Imanirtaq maqaman, kananmi atuq musyamanqa nir, pampachaw wanuqtukur hitakaarinaq.
Tsaymanshi huk atuq chaanaq, rikaykur ninaq: Kaychawmi atska allí aytsaqa, yanasaakunata minkakamushaq nishpa  kutikunaq, llapan allí chuulukaqkunata, kallpayuqllata nimushaq nirakur aywakunaq. Tsaynash llapan atuqkuna pinkullunkunawan, tinyankunawan kushishqa aywayaanaq. Huknin atuq chaykurna, ashnupa  ruruntantawan rinrintapis kanipaarinaq, Mana kuyuptinna chakinkunapita, pachampita, chupampitapis watarkur, qarachar qallaykuyaanaq. Tsaychawnash pinkullupis, tuntullu, tuntullu niptin atuqkuna allaapa kushishqa kayanaq.  Pachanta qarachaykayaptinnash ashnuqa sharirkur haachin, haachin nir, atuqkunata qaracharkur ayqillapa, wayinkama apakunaq. Tsayshi atuqkunaqa qaparir, qayarir, tsarakuy shay, tsarakuy shay nikar ushakaariyanaq. Tsaynawpa ashnuqa nunanpa waskanta kutitsinaq.

EL BURRO Y EL ZORRO
Cuento
En una comarca lejana había un burro viejo que solía estar amarrado, alli donde estaba siempre aparecía el zorro y se llevaba la soga del burro, entonces molesto su dueño golpeaba al animal y como castigo lo dejaba de hambre sin  pasto, por ello el burro pensó y tramó un plan, - Ahora me va ver ese zorro diciendo-  se fue a una pampa donde se quedó tirado simulando estar muerto. 
Ya cuando el cuadrúpedo estaba como muerto apareció olisqueando el zorro y vio pues al animal tirado, muy contento dijo - acá hay carne de lo bueno -  y se fue a invitar a sus amigos zorros para que lo ayuden a llevar la carne, pero no, a cualquiera sólo a quienes tienen fuerza y son muy buenos decía muy alegre el zorro.
Entonces los zorros muy alegres con sus flautas y bombos se fueron por la carne, llegando a donde el burro estaba muerto, empezaron asegurarse que realmente estuviera muerto, al notar que el burro no se movía iniciaron amarrar por todas partes de su cuerpo con sogas que fueron robadas al mismo burro.
algunos zorros jalaron al burro y otros estaban encargados de hacer música por que una carne apetitosa tenia que ser recogido como se merecía, Pero ya  cuando estaban lejos el burro se levanto y empezó arrastrar a los zorros - haaaachin haaaachin haaaaachin diciendo - y los zorros se murieron gritando - agarrense....!!!! agarrense....!!!! agarrense....!!!!, fue así como el burro regreso todas las sogas que le fueron robados por el zorro a su dueño.


Este Cuento no tiene autor se ha trasmitido de generación en generación en muchos lugares, esta fue recopilada en el Callejón de Huaylas por varios recopiladores, constituye un cuento andino, la misma que fue contado en el PRIMER FESTIVAL DE CUENTO, con motivo de del DÍA INTERNACIONAL DE CUENTA CUENTOS, organizado por la BIBLIOTECA MUNICIPAL DE HUARAZ.

MUJER, FÉRREA VOLUNTAD POR EL BIENESTAR SOCIAL

WARMI, LLAPANPAQPIS  SHUMAQLLA  KAYAATSUN.

Patsa  puquy killachaw puwaq  hunaq, yuyanapaq hunaq

1857 watachaw, patsa  puquy killachaw,  puwaq  hunaqmi uryaq warmikuna ayllukaykur patsakayarqa Nueva York pa callinkunapa yarquyta, mana allí  uryayanqanchaw  kar paykuna  protestar qallaykuyarqan.
Tsaymi llapan warmikunapa hunaqninta  llapan hinantin markakunachaw, llaqtakunachawpis, suyukunachawpis yarpaykuyan, kay hunaqqa yarpaatsikun  llapan  hatun suyukunachaw  karu karu kaykarpis, mana hinanlla karpis, huknaw yuyarpis, huk ruraykunata rurarpis, huk rimaykunata  rimarpis, atskam rurayninkuna karqan, tsaymi  hatun   rurayanqantam  yarpantsik, tasymi llapantsik yarpanantsik, imatataq warmikunapaq ruraykantsik, uryayninkunapaq, wakinkunawan ayllukaayaananpaq, politikakunamanpis yaykuyaananpaq.
Tsaymi rikaynintsikta, llapan Peru suyuntsikchaw ruraykunata riqinapaq  rikaanantsik,  aykataq allí uryayuq warmikuna kayanqantapis musyananpaq, kay  kanan politikakuna  imatataq warmikunapaq rurayta anikikayanqanta riqinapaq, ullqukunanaw  uryaninkuna kananpaq, manam  urwa markakunallatatsu rikaanantsik, tuna markunapis kanmi, llapanpaqmi uryay kanman.
Anti, amazonas, aymara warmikunapis kayanmi, paykuna  chakrata murukur, ashmakunata watakurllam kawakuyan, ichikllam  yachakuqpis aywayan, allí kawayyuqpis manam llapantsu kayan, kay  yarpaymi huklla rikaaratsimantsik, maqashqaraq,  piñapashqaraq kayanqanta.
Tsaymi kanan riqaanantsik aykataq warmikunapaq ruraykantsik, rimayninkunapaq,  rurayninkunapaq, yachayninkunapaq, manam kananyaq  tuna warmukuna polítikaman  alliqllaqa yaykuyanraqtsu, hinaran shuyaykaayan, ullqukunaran punta puntataq kaykayan, warmikunaqa  qipachawran kaykayan,


MUJER, FÉRREA VOLUNTAD POR EL BIENESTAR SOCIAL

8 de marzo, un día de reflexión


Un 8 de marzo de 1857, un grupo mujeres obreras textiles tomaron la firme decisión de  salir a las calles de Nueva York, ubicado al noroeste de Estados Unidos, ellas empezaron a protestar por las míseras condiciones en las que trabajaban, este fue el inicio de muchas luchas emprendidas por las mujeres en el mundo.

Por ello el Día Internacional de la Mujer es una fecha que se celebra en muchos países del mundo, se recuerda la grandes gestas emprendidas por las mujeres en todos los continentes, a menudo separadas por fronteras nacionales con diferencias étnicas, lingüísticas, culturales, económicas y políticas, para quienes se hace necesaria un análisis de los avances que se dan para cerrar las brechas de desigualdad, en oportunidades, en lo laboral, social y político.
Es necesario  entonces  voltear la mirada a nuestro país, para reflexionar sobre la  género femenino que integra la Población Económicamente Activa, otro punto a tener en cuenta campaña electoral  son las propuestas  dirigidas a proteger sus derechos, a la igualdad de oportunidades, a no ser maltratadas, a tener en cuenta el porcentaje de mujeres asalariadas similar al de los varones, no se puede sólo considerar a la mujer del área urbana, también nuestras miradas deben dirigirse hacia las zonas rurales.
Las mujeres andinas amazónicas y aymaras, dedicadas sólo a la agricultura y a la ganadería no tienen acceso a educación,  salud, a la igualdad en l participación política, en el manejo económico,  siguen siendo víctimas de  violencia física, sexual y psicológica, esto no sólo ocurre en áreas rurales sino se da todo estrato social. 

Entonces nos corresponde mirar los avances en la generación de políticas lingüísticas y culturales dirigidos a los hombres y mujeres como igualdad, sobre todo cuanto se  está avanzando en la generación como igualdad de oportunidades, en la participación política, creemos y tenemos la firme convicción que la mujer compite de manera desigual el trabajo y las oportunidades de los hombres la gran mayoría aún está en la cola, 

PEDRO PABLO ATUSPARIAta KANAN HUNAQ YARPANTSIK.

Foto de Pedro Pablo Atusparia.
1885 watachaw Pedro Pablo Atusparia, Miguel Iglesias, Perúpa Pushaqnin kaykaptin, rebelakurqa.
Kay watakunachaw Perú allitsu karqa, tsaymi “Perúta alliyaatsiyaananpaq” imaykakunatapis rurayarqa, kay ruraykuna atskaq nunakunapaq mana allinawtsu karqa, allapa abusayarqa chakkrachaw nunakuna yachaqta pagatsiyaq,   terreteniente nishqa nunakunapaq waatayaq, paykunapaq uryayaq.


Tsaymi kay rebelión nishqan anqash suyuchaw karqun, Warasmarkachawpis, huk markakunachawpis yanapanakuyarqa:
Pedro Pablo Atusparia, Marian markapa Alcaldin karqa tsay watakunapa, pay yarquptin yanapayarqan, Pedro Celestino Cochachin (Uchku Pedro nishpa riqiyaq) Luis Felipe de Montestuque, paykuna atskaq nunakunata ayllurqur, waqpa kaypa, yarqurkur aywayarqan, autoridakunaman, manam wakinllapaq uryakuyaamantsu nishpa, tsay rebelionqa karqa allaapa gamanalkuna chakranunakunata uryatsiyaptin, pagatsiyaptin, hinallam llapan nunakuna estadupaqpis mana ganashpa uryayaq, tsaytam Pedro Pablo Atuspariawan uchku Pedro imanirtaq tsaynaw kawashun niyarqan, ama tsaytaqa awmi nishuntsu nishpa yarquyarqan.

Traducción:
Plaza de armas del Centro Poblado de Marian donde se observa
a Pedro Pablo Atusparia.
La rebelión de Pedro Pablo Atusparia se realizo en el año de 1885 durante el periodo del presidente Miguel Iglesias en la época de la reconstrucción nacional. Por esta época el Perú se hallaba en una profunda crisis en los aspectos político, económico y social; es por ello que en ese momento se tiene que tomar medidas para "reconstruir el país". Las medidas que se tomaron muchas veces fueron injustas y abusivas, sobretodo para la gente campesina.
La rebelión se dio en el departamento de Ancash teniendo como escenario a ciudades como Huaraz y lugares cercanos, el líder que encabezó. fue Pedro Pablo Atusparia (alcalde de Marian-Ancash) acompañado de Pedro Celestino Cochachin (Uchcu Pedro), Luis Felipe de Montestuque(director del periódico "El sol de lo incas"), entre otros:

La rebelión fue básicamente, en contra de la explotación del campesino por parte del mishti (gamonal), pago de la Contribución personal por parte de los campesinos.
-Establecimiento de los trabajos de la república según el cual los campesinos tenían que trabajar obligatoria y gratuitamente en obras del estado.

Margot Camones, testimonio de vida

  "ESTUDIÉ, LO LOGRÉ...POR REBELDÍA" #Prensahuaraz Testimonio de mi vida. Margot Camones Maguiña, docente, traductora e intérprete...

Seguidores